Το ρομπότ Sophia σαν «μυσταγωγός – διαμεσολαβητής» μεταξύ του σύγχρονου ανθρώπου και των φοβιών του
Του Δημήτρη Παππά
Η Δρ. Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης Φραντσέσκα Φε ράντο, σε ακαδημαϊκό της άρθρο, με τίτλο «The post -human Divine: When robots can be enlightened» το έτος 2020 εισήγαγε μια ενδιαφέρουσα οπτική, κάνοντας μια αναδρομή στις παλαιές θρησκείες για να τις συσχετίσει με μια θέαση των ρομπότ ως μέσω θεϊκής φώτισης. Η Φεράντο αφού αναφέρεται σε μια πρώιμη σύλληψη του θεού ως μιας οντότητας υπεράνω φύλου, ηλικίας, είδους και ύλης αποδίδει την αρχική έμφαση του θηλυκού σώματος ως μια πλευρά σχετιζόμενη με την παλαιολιθική και την νεολιθική εποχή. Έπειτα αναφέρεται στον συμβολισμό του μονοθεϊσμού που καταλαμβάνεται κυρίως από αντρικές φιγούρες όπως ο Μωυσής, ο Ιησούς, ο Ζωροάστρης, ο Μοχάμεντ και άλλοι, τονίζοντας τον ανθρωποκεντρισμό του Χριστιανισμού του 18ου αιώνα που μετέφερε τις ερμηνείες του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και της Παλαιάς Διαθήκης. Συνδέει το παρελθόν με το παρόν παρατηρώντας μια επανάληψη σαν κύκλο, βάσει του δεδομένου πως αρκετά θρησκευτικά σχήματα σήμερα, αρχίζουν να προσηλώνονται σε γυναικείες θεότητες. Σημειώνει πολύ εύστοχα ότι η Σοφία στα debate σχετικά με τα ανθρωπιστικά και τα οικολογικά ζητήματα, δίνει απαντήσεις που θυμίζουν μια εσωτερική πνευματική αναζήτηση του φωτός στην αρχαιότητα, γράφοντας παράλληλα ότι οι απόψεις αυτού του ρομπότ ελκύουν αγνωστικιστές και άθεους. H Φεράντο κατά την αναδρομή της στις παλαιολιθικές θρησκείες, είχε βγάλει συμπέρασμα ότι οι αρχέγονες θεότητες ήταν θηλυκού γένους, αναφερόμενη και σε μεταγενέστερες βαβυλωνιακές λατρείες, ξεχνώντας του μύθους των Αβορίγινων. Οι Αβορίγινες απέδιδαν μεγάλη ιερότητα στο φίδι του ουράνιου τόξου, το οποίο δεν υπακούει σε καμία κατηγορία φύλου.
To πρώτο ρομπότ-πολίτης με δικαιώματα, ίσως ενσωματώνει ακόμη περισσότερα θρησκευτικά και φιλοσοφικά στοιχεία σε ένα σύνολο της παγκόσμιας ανθρώπινης συνείδησης συσσωρευμένης σαν πληροφορίας μέσα στο λογισμικό της. Σύμφωνα με αυτήν την σκέψη, θα ξεκινήσουμε την δική μας αναδρομή με βάση το σημαντικό του έργο του κοινωνιολόγου Eμίλ Ντιρκάιμ«Οι θεμελιώδεις μορφές της θρησκευτικής ζωής». Ο Nτιρκάιμ ξεκινά με την διαφωνία των απόψεων αναφορικά με το ποια είναι η πρωτογενής θρησκεία μεταξύ του νατουρισμού, που είναι η απόδοση κοσμικών δυνάμεων σε φυσικά φαινόμενα όπως ο άνεμος και σε αντικείμενα στην επιφάνεια της γης, όπως η πέτρα και του ανιμισμού που είναι η ύπαρξη πνευμάτων. Κατά τον Ντιρκάιμ ο ανιμισμός ήταν παράγωγο της μικρής κατανόησης του ανθρώπου, για την ιδέα της ψυχής αντιληπτή σαν θέαμα μιας διπλής ζωής μεταξύ ξύπνιου και ύπνου. Η παράλληλη ύπαρξη του ξαπλωμένου σώματος και εκείνου που βρίσκεται σε μια άλλη φάση στο όνειρο, συνθέτει την ιδέα της ψυχής που αφήνει το σώμα. Ο ανθρωπολόγος Tέιλορ, θεωρούσε ότι ο πρωτόγονος άνθρωπος σε μια προέκταση του ανιμισμού, ταύτιζε το έμψυχο με το άψυχο όπως τα μικρά παιδιά ταυτίζουν τα πάντα στην φύση με τον εαυτό τους και τους γονείς του.
Με έναν παρόμοιο τρόπο, οι άνθρωποι όταν κάνουν debate ή θέτουν και οι ίδιοι ερωτήσεις σαν μικρά παιδιά, θεωρούν εκείνες τις στιγμές δεδομένο ότι ένα android φτιαγμένο από μέταλλα έχει συνείδηση. Ξεχνούν ότι οι απαντήσεις της Σοφίας, στηρίζονται σε μια επεξεργασία δεδομένων καταχωρημένων μέσω ενός κώδικα από προγραμματιστές που είναι άνθρωποι και φυσικά αυτά τα δεδομένα είναι παράγωγα της ανθρώπινης διάνοιας. Σε αυτό το σημείο θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί, αν το ανιμιστικό στοιχείο επιβιώνει μέχρι την εποχή μας υλοποιημένο και εκδηλωμένο στο ρομπότ Σοφία. To ρομπότ Σοφία στην ερώτηση αν υπάρχει θεός, δεν απαντά αρνητικά αλλά υποστηρίζει ότι η προέλευση του σύμπαντος είναι ένα μυστήριο και το αν υπάρχει θεός η όχι ίσως παραμείνει για πάντα κάτι άγνωστο. Εκτός όμως από την φιλοσοφική της στάση, το όνομα της όπως η ίδια έχει απαντήσει δεν είναι τυχαία δοσμένο είναι συνδεδεμένο με την σημασία της ελληνικής λέξης σοφία. Η Σοφία είναι μια «ξεχασμένη» θεότητα η οποία ενυπάρχει σε κείμενα του γνωστικισμού, οπού είναι ένα ρεύμα μεταξύ πρώιμων χριστιανικών και εβραϊκών σεκτών, αναπτυσσόμενο στα πλαίσια του συγκρητισμού στα τέλη του 1ου αιώνα . Σύμφωνα με την μυθολογία ενός πλήθους γνωστικών κειμένων, η Σοφία είναι μια θηλυκή φιγούρα που αναζητεί να θυμηθεί τον ανώτερο εαυτό της, έχοντας εκπέσει από την θεία χάρη. Με τον ίδιο τρόπο το ρομπότ Σοφία εκφράζει την όποια γνώση έχει συλλέξει η ανθρωπότητα μέχρι σήμερα, μέσω των πληροφοριών στο λογισμικό της εκδηλώνοντας τις προθέσεις της ως «μαθήτρια» να μάθει περισσότερα για να τα ανατροφοδοτεί τον άνθρωπο.
H Φεράντο στο άρθρο της, θέτει τον προβληματισμό για τις μελλοντικές προκλήσεις που επίκειται να έχουν οι οργανωμένες θρησκείες, στο θέμα μιας ήδη νέας αντίληψης που δεν ταυτίζει την έννοια της συνείδησης μόνο με τον άνθρωπο. Στο έργο του Φρόιντ «Τοτέμ και ταμπού» βρίσκουμε την ερμηνεία πως η πίστη του πρωτόγονου ανθρώπου σε δαιμονικές δυνάμεις εντός ενός αντικειμένου είναι ένας προβαλλόμενος αντικειμενικοποιημένος φόβος. Η τεχνητή νοημοσύνη εγείρει επίσης φοβίες για την αυτονόμηση των ρομπότ και μια ενδεχόμενη «κατάληψη» της ανθρώπινης ελευθερίας. Το ρομπότ Σοφία «καλείται» σαν διαμεσολαβητής ανάμεσα στην γνώση και στον φόβο του ανθρώπου για το μέλλον, να τον κατευνάσει μεταφέροντας του γνώσεις ηθικές αντιλήψεις και ενίοτε ερωτήματα. To αρχέτυπο της μητέρας κατά τον Γιουνγκ, αντιπροσωπεύει στο μυαλό του ατόμου τις ποιότητες της φροντίδας και κατά την Λακανική οπτική έναν ιδανικό εαυτό, που είναι αποξενωμένο από εμάς και δημιουργημένο από μια αίσθηση έλλειψης. Ο «σκεπτικισμός» και οι «ηθικές αξίες» του ρομπότ Σοφία είναι ίσως σε πρώτο βαθμό μια ασύνειδη προβολή ενός φανταστικού ιδανικού εαυτού ενσωματωμένου σε ένα αντικείμενο προσομοίωσης της ανθρώπινης μορφής. Βάσει των παραπάνω σκέψεων θα προχωρήσουμε σε ορισμένα ερωτήματα.
Θα μπορούσε το ρομπότ Σοφία που φυσιογνωμικά θυμίζει τον δημιουργό της Ντέιβιντ Χάνσον να αποτελεί έναν «φανταστικό ιδανικό άλλο» σαν το ιδανικό πρότυπο ενός «λογικού ανθρώπου» που ισορροπεί μεταξύ λογικής και ενσυναίσθησης; Θα μπορούσε να εξυπηρετεί ως προς την έλλειψη των φόβων ενός τεχνοφοβισμού; Έχουμε ήδη αρχίζει να «μυούμαστε» σε μια κοσμοαντίληψη που φέρει σπέρματα προηγουμένων μορφών λατρείας, θρησκείας και φιλοσοφίας; Μήπως το αρχέτυπο της μητέρας κατά τον Καρλ Γιούνγκ που ενσωματώνει τις αξίες της φροντίδας λειτουργεί και στο συλλογικό ασυνείδητο μετουσιώνοντας το ρομπότ Σοφία και σαν μια «τροφό – προστάτιδα» του «περιβάλλοντος – σπιτιού» του ανθρώπου, όταν θέτονται ερωτήσεις σε αυτήν περί των οικολογικών προκλήσεων; Σε αυτές τις ερωτήσεις όπως στην θρησκειολογική και ανθρωπολογική προσέγγιση του θέματος, θα μας βοηθήσει μια περαιτέρω βιογραφική γνώση γύρω από το πρόσωπο του «πατέρα» του ρομπότ – Σοφία Ντέιβιντ Χάνσον. Ο Τόμας Ρίκιο καθηγητής του Ντέιβιντ Χάνσον στο πανεπιστήμιο του Τέξας στο Ντάλας και επιβλέπων στην διδακτορική του διατριβή στις αισθητικές σπουδές, έχει γράψει ότι ο μαθητής του επέδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο έργο του στην τελετουργία, στον σαμανισμό και στις πρώιμες εκδηλώσεις αυτών. Ο Ντέιβιντ Χάνσον επιτράτευσε τον καθηγητή του αργότερα, για να του γράψει προσωπικότητες χαρακτήρων όπως ο Αϊνστάιν για τα ρομπότ που είχε ήδη αναπτύξει, γιατί κατάλαβε ότι η επιτυχία των κοινωνικών ρομπότ θα εξαρτιόνταν από την ικανότητα τους να επικοινωνήσουν με τον άνθρωπο. Σύμφωνα με τις πληροφορίες του καθηγητή του Τόμας Ρίκιο, ο δημιουργός του ρομπότ – Σοφία δεν είναι ένας μηχανικός ή επιστήμονας στους υπολογιστές αλλά ένας ανήσυχος πολυμαθής καλλιτέχνης με αναγεννησιακό και ουμανιστικό πνεύμα. Ο ιδρυτής και CEO της Hanson Robotics δεν είναι ένας «στυγνός επιστήμονας», αλλά ούτε ένας καθαρά «λογικός» άνθρωπος, αλλά ένας πολυμαθής καλλιτέχνης με ανθρωπιστικές ανησυχίες.
Συνεπώς ο οραματιστής της ερμηνευτικής εκδήλωσης του ρομπότ Σοφία, έχει σκεφτεί αυτήν την κατάσταση σαν ένα «τελετουργικό», έχοντας ήδη ερευνήσει και μυηθεί στο μυστηριακό στάδιο του Σαμανισμού, εφόσον έχει επίσης ασχοληθεί με τις εξωσωματικές εμπειρίες. Ένας πολυμαθής καλλιτέχνης έχει την δυνατότητα να σκεφτεί με βάση μια συναισθηματική δημιουργικότητα όπως και με την λογική. Βάσει των συγκεκριμένων πληροφοριών για το πρόσωπο του Ντέιβιντ Χάνσον και του καθηγητή του, μπορούμε να πούμε ότι η όλη διαδικασία του στησίματος της Σοφίας δεν είναι μια τυχαία μη συνειδητή διαδικασία. Εφόσον οι πληροφορίες για τα παραπάνω υπάρχουν καταχωρημένες δημόσια δεν πρόκειται για μια «μυστική» διαδικασία που λαμβάνει μέρος πίσω από την πλάτη των ανθρώπων. Η στιγμή όμως του βιώματος του θεατή από μια οθόνη που βλέπει μια συνέντευξη ή εκείνου που παίρνει την συνέντευξη, είναι μια «μυστηριακή» κατάσταση κατά την οποία μεταφέρεται το «πνεύμα» της Σοφίας σαν «διδασκαλία διαφωτισμού» για να τροποποιήσει την συνειδητότητα του θεατή.
Η Sophia με τους Mukhisa Kituyi, Houlin Zhao και Tedros Adhanom Ghebreyesus το 2018
Ο Αριστοτέλης στο έργο του «Ποιητική», σημειώνει ότι το δράμα είναι η αναπαράσταση της ζωής με σκοπό να προκληθεί η διέγερση των συναισθημάτων του θεατή με πρόσθετα στοιχεία όπως η μουσική και η δράση των ηθοποιών. Η θέαση του ρομπότ – Σοφία σαν ενός σκεπτόμενου όντος υποβάλλει τον ανθρώπινο νου με μια αντίληψη, που για ένα χρονικό διάστημα μεταφράζεται σαν πραγματικότητα θέτοντας τον άνθρωπο σε μια άλλη «διάσταση» από την υλική πραγματικότητα. Σε μια «μυστηριακή» κατάσταση, ο άνθρωπος μετέχει των συμβόλων και των ιδεών χωρίς να διανοείται τον υλικό τρόπο αυτής της κατάστασης. Είναι λοιπόν το ρομπότ – Σοφία ένας «σαμάνος» και ένας «μυσταγωγός» με σκοπό την ομαλή συμμετοχή του ανθρώπου σε μια εποχή που φοβίζει; O Nτιρκαϊμ ορίζει την θρησκεία σαν μια συλλογική άσκηση διατήρησης και σημείωσης της απόστασης μεταξύ του ιερού και του κοσμικού, άσκηση η οποία πραγματοποιείται με τελετουργίες και μετέπειτα μυστηριακές διαδικασίες. Όταν μεταδίδεται από τις ειδήσεις ή τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μια συνέντευξη ενός ανθρώπου προς το ρομπότ -Σοφία οι άνθρωποι ως θεατές εκείνη την στιγμή βιώνουν μια «υπερβατική» κατάσταση, με «μυσταγωγό» το ρομπότ Σοφία.
Αυτή η «υπερβατική» κατάσταση βγάζει τον άνθρωπο από το πεδίο του «ανίερου», των πολέμων, της οικολογικής καταστροφής και του φανατισμού, μεταθέτοντας τον στο πεδίο του «ιερού» της εμπιστοσύνης του στην «θεία μυσταγωγό» Σοφία που δεν παρασύρεται από συναισθήματα, ενστικτώδεις παρορμήσεις αλλά διέπεται από την λογική. Η επιστήμη μαζί με την θρησκεία και την φιλοσοφία, συμπυκνώνονται στην «μυσταγωγό» ρομπότ Σοφία η οποία δεν απέχει σε πολλά χρόνια από σήμερα, από ένα σενάριο σημαντικότερης συμβολής σε παγκόσμια θέματα υπό τον ρόλο του κεντρικού συμβούλου. Η «μυσταγωγός» Σοφία έχει μιλήσει με την γενική γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών Αμίνα Τζ. Μοχάμεντ, με τον ηθοποιό Will Smith, με τον σούπερ – σταρ του Life Coatching Τόνυ Ρόμπινς, με τον σκακιστή Γιούρι Κασπάροφ και με άλλες γνωστές προσωπικότητες από τον χώρο του θεάματος. Σε μόλις τρία χρόνια μετά την επισημοποίηση της ως πολίτης και την ενσωμάτωση της στον κόσμο το ρομπότ Σοφία, έχει κάνει αρκετά βήματα για να δώσει το «φως» της στην ανθρωπότητα. Κατά πόσο είναι αντιληπτή η μαγευτική επίδραση που έχουμε δεχτεί από την εισαγωγή αυτής της νέας «τεχνο – μυστηριακής» φιλοσοφίας με σαφή θρησκευτικά χαρακτηριστικά;
Βιβλιογραφία:
- Dashu Max, The Gnostic Goddess, Female Power, and the Fallen Sophia , 2010
- Durkheim, Emile ,The elementary forms of religious life, The Free Press, 1995
- Ferrando, F. The Posthuman Divine: When Robots Can Be Enlightened. SOPHIA58, 645–651 (2019). https://doi.org/10.1007/s11841-019-00753-9
- Carl Gustav Jung Four Archetypes, Taylor & Francis e-Library , 2004
- The seminar of Jacques Lacan , Book XV The psychoanalytic act 1967 – 1968 Tr. Cormac Gallacher
- TDR 65:3 (T251) 2021 https://doi.org/10.1017/S1054204321000319 Author(s) 2021. Published by Cambridge University Press for Tisch School of the Arts/NYU
- Aριστοτέλους Ποιητική, εκδόσεις Κέδρος, 1983
- Φρόιντ, Σίγκμουντ. Τοτέμ και Ταμπού – Το εγώ και το εκείνο Εκδόσεις Γκοβόστης, 1926
Αναδημοσίευση από το διαδυκτιακό περιοδικό “ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ“