*Γράφει ο Ηλίας Γιαννακόπουλος, Blog “ΙΔΕΟπολις”
«Οι εξισώσεις είναι περισσότερο ενδιαφέρουσες για μένα. Η πολιτική είναι για το παρόν, ενώ οι εξισώσεις είναι για την αιωνιότητα» (Αϊνστάιν).
Η παραπάνω διαπίστωση του Αϊνστάιν συνιστά το πιο δυνατό επιχείρημα όλων εκείνων που καθημερινά απαξιώνουν την πολιτική και μέμφονται τους πολιτικούς για την εικόνα του σύγχρονου κόσμου. Ο αριθμός αυτών των πολιτών που διάκεινται με κάποιο σκεπτικισμό, αν όχι με απόλυτη απορριπτική διάθεση, απέναντι στην πολιτική και στους τρόφιμούς της πολλαπλασιάζεται, όπως φάνηκε και στο μεγάλο ποσοστό αποχής στις ΕυρωΕκλογές του 2024.
Οι αιτιάσεις τους, βέβαια, για την πολιτική και τους φορείς της έχουν κάποια βάση (αιτιολογία), αλλά όχι και δικαιολογία. Κι αυτό γιατί η πολιτική είναι συνυφασμένη με τη φύση του ανθρώπου και ανευρίσκεται και στις τρεις διαστάσεις του χρόνου (Παρελθόν – Παρόν – Μέλλον).
Άνθρωπος …. πολιτικόν ζώον
Από την εμβληματική φράση του Αριστοτέλη «ο άνθρωπος φύσει πολιτικόν ζώον» έως την επισήμανση του Τόμας Μαν «Στις μέρες μας ο προορισμός του ανθρώπου εκφράζει το νόημά του με πολιτικούς όρους» η πολιτική επιστήμη διερευνά την αρχή της Πολιτικής αλλά και το βαθύτερο περιεχόμενό της. Γιατί η πολιτική εξακολουθεί από παλιά (νομαδική ζωή) έως και σήμερα να συνέχει τον κόσμο και ως διαδικασία – λειτουργία οριοθετεί το αναγκαίο πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται και μορφοποιείται ο ανθρώπινος βίος.
Το σύνθημα «το προσωπικό είναι πολιτικό» πιστοποιεί με τον πιο πανηγυρικό τρόπο πως η πολιτική υπερβαίνει τον «ατομικό» μας χώρο, μας καθορίζει και μας διαμορφώνει ως άτομα και συλλογικές υπάρξεις. Κι αυτό γιατί η πολιτική «ως η τέχνη του εφικτού» (Μπίσμαρκ) μπορεί να έχει ως πρωταγωνιστή τον άνθρωπο αλλά ανθοφορεί στο δημόσιο χώρο μέσα στον οποίον το υποκείμενο γεννιέται, αναπτύσσεται, κοινωνικοποιείται, εργάζεται, ονειρεύεται….
Οι άνθρωποι ιστορικά μπορεί να υπήρξαν «νομάδες» αλλά ποτέ «μονάδες». Η μετάβαση από το «αγελαίον ζώον» (πρωτόγονη εποχή) στο «πολιτικόν ζώον» πραγματώθηκε στις κοινωνίες και ιδιαίτερα στην πόλη.
Πόλη – Πολίτης – Πολιτική
Πόλη, λοιπόν, και πολιτική δεν συνδέονται μόνον ετυμολογικά αλλά και οργανικά. Η πολιτική ως λειτουργία και διαδικασία συγκρότησης του δημόσιου χώρου επιτεύχθηκε και αναδύθηκε μέσα από την πόλη για πρώτη φορά γύρω στον 8ο αιώνα π.χ. στην αρχαία Ελλάδα.
Η πόλη, δηλαδή, υπήρξε ιστορικά το αναγκαίο πλαίσιο για την ανθοφορία της πολιτικής που προϋποθέτει τον άνθρωπο – πολίτη που ως έλλογο ον με κριτική σκέψη και αυτοκριτική δραστηριότητα συνιστά τον αναγκαίο πυλώνα για το πολίτευμα – πολιτεία. Πόλη, πολίτης, πολιτική, πολιτεία. Λέξεις όχι μόνο ομόρριζες αλλά και έννοιες που βάδισαν παράλληλα και σημάδεψαν καταλυτικά την πορεία του ανθρώπινου είδους.
Οι έννοιες Πόλη και Πολίτης είναι έννοιες συζυγείς. Συνυπάρχουν, αλληλοτροφοδοτούνται και αλληλονοηματοδοτούνται. Κι αυτό γιατί το άτομο ολοκληρώνεται ως οντότητα μέσα στην πόλη. Γιατί το άτομο που αμφισβητεί και διαλέγεται στο χώρο της πόλης δεν είναι το τυχαίο «ζώο» που κοινωνικοποιείται κάτω από τις επιταγές και τους αυτοματικούς νόμους της βιολογίας, αλλά με τη συμμετοχή στα κοινά.
Η πολιτική ωρίμανση και ολοκλήρωση, επίσης,προϋποθέτουν και συνεπάγονται την ηθική αρτίωση, την πνευματική ανάταξη και την κοινωνική τελείωση. Το άτομο – πολίτης συνεχώς προσαρμόζεται, αμφισβητεί, σχεδιάζει, απορρίπτει και προτείνει.
Δεν νοείται πολίτης έξω από την πόλη. Γιατί ο πολίτης συνιστά μια ιδιότητα, «έναν πολύπλοκο μηχανισμό αντινομικών συναισθημάτων και αλληλοεξαρτήσεων, μια πάντοτε υπολανθάνουσα συνείδηση των δεσμών του ατομικού εγώ με το εγώ των άλλων που θέτει σε κίνηση, υποβαστάζει και αν ανανεώνει τη ροή των πολιτικών διαδικασιών και των πολιτικών αποφάσεων…» (Γ. Δασκαλάκης).
Η ταυτότητα του πολίτη είναι αλληλένδετη με την πόλη. Για τους αρχαίους η χειρότερη μοίρα και τιμωρία για κάποιον ήταν η εξορία από την πόλη, μια μορφή πολιτικού θανάτου. Το άτομο βρίσκει την υψηλότερη έκφρασή του στην πόλη και στη συμμετοχή του στις πολιτικές διεργασίες. Γι’ αυτό ο «άπολις» ήταν η κατάρα, η απόλυτη τιμωρία και δυστυχία.
«Ο άνθρωπος φύσει πολιτικόν ζώον, και ο άπολις δια φύσιν και ου δια τύχην ήτοι φαυλός έστιν, ή κρείττων ή άνθρωπος ώσπερ και ο υφ’ Ομήρου λοιδορηθείς «αφρήτωρ αθέμιστος ανέστιος». (…..ο άπολις είναι αχρείος ή ανώτερος από τους κοινούς ανθρώπους…..).
Άνθρωπος, λοιπόν, είναι αυτός που μπορεί να λειτουργεί ως πολίτης. «Τα πάθη, ο νους, η θέληση, τα ψυχικά και σωματικά προσόντα, η κουλτούρα, συνιστούν κατηγορηματικούς προσδιορισμούς του ανθρώπου. Όλα τα προσόντα του ανθρώπου αποκτούν κοινωνικό νόημα και σημασία στη βάση της επικοινωνίας με άλλους ανθρώπους» (Γκιόργκι Φότεφ «Κοινωνία των πολιτών»).
Ο Σωκράτης, ο Σόλων και ο Περικλής για τον πολίτη
Τη στενή σχέση Πόλης και Πολίτη ανέδειξαν με τον πιο εμφαντικό τρόπο οι αρχαίοι Έλληνες (Ιστορικοί, Φιλόσοφοι, Νομοθέτες, Ρήτορες….). Όταν ο Σωκράτης έπινε το κώνειο δήλωνε απερίφραστα την υπακοή στην πόλη, και ήταν υπερήφανος γι’ αυτή, γιατί η ζωή του και η ταυτότητά του ήταν αλληλένδετες με την πόλη.
Πρώτος ο Σόλωνας διακήρυξε «Άτιμον είναι τον εν στάσει τον δήμον μηδετέρας μερίδος γενόμενον». Αυτό σήμαινε μια αυτονόητη – υποχρεωτική ένταξη και συμμετοχή του πολίτη σε μια από τις αντιμαχόμενες παρατάξεις. Διαφορετικά η τιμωρία ήταν η στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων «άτιμον είναι». Η ουδετερότητα δεν εθεωρείτο υγιής πολιτική στάση. Στόχος του μέτρου αυτού η αποτροπή φιλόδοξων ατόμων να ανατρέψουν τη δημοκρατία. Στις μέρες μας η «λευκή ψήφος» προβάλλεται από πολλούς ως αντίδραση υγιής προς το σύστημα και τους πολιτικούς κανόνες ή σχεδιασμούς.
Στην ίδια λογική με τον παραπάνω νόμο του Σόλωνα βρισκόταν και η θέση του Περικλή «μόνοι γαρ τον τε μηδέν τώνδε μετέχοντα ουκ απράγμονα, αλλ’ αχρείον νομίζομεν». Αυτός, δηλαδή, που απέχει από την πολιτική εθεωρείτο «άχρηστος» και όχι «φιλήσυχος».
Είναι η κορυφαία στιγμή για την πολιτική και τη δημοκρατία τη στιγμή που ο αδιάφορος και ο αμέτοχος συνιστούσαν αρνητικό πρότυπο πολιτικής συμπεριφοράς. Η αδιαφορία για την πολιτική αποτελούσε στίγμα για τον αρχαίο κόσμο και την Περίκλεια Δημοκρατία. Στις μέρες μας κι ανάμεσα στους συντηρητικούς κύκλους επωάζεται μια στάση αδιαφορίας που υποδηλώνει έναν ελιτισμό και μια περιφρόνηση προς την πολιτική. Ωστόσο, «αυτοί που είναι εναντίον της πολιτικής είναι υπέρ της πολιτικής που τους επιβάλλεται» (Μπρέχτ).
Οι τιποτόφρονες
Οι τιποτόφρονες και οι «φιλήσυχοι» αποτελούν νεκρά κύτταρα και διαβρώνουν τα βάθρα της συλλογικής ζωής και της συγκρότησης του δημόσιου χώρου. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που συγχέουν την αυτονομία του ατόμου με την αδιαφορία και την αποστασιοποίηση από την πολιτική, στο όνομα μιας κακώς εννοούμενης χειραφέτησης. Αυτονόμηση από τα κομματικά θέματα, από τους ηγέτες – μεσσίες, από τις ιδεολογικές αυταπάτες κι από το μύθο της δύναμης των τεχνοκρατών δεν σημαίνει και απαξίωση της πολιτικής.
«Δια μεν γαρ τους των ιδίων επιμελουμένους ουδέν οι πόλεις μείζους καθίστανται, δια δε τους κοινών μεγάλαι και ελεύθεραι γίγνονται» (Ανδοκίδης). Ο αφορισμός αυτός του Ανδοκίδη προβάλλει με έμφαση τον καταλυτικό ρόλο της συμμετοχής στα κοινά στην κοινωνική πρόοδο και τη συλλογική προκοπή. Ο εγκλωβισμός του ατόμου στο βασίλειο του Εγώ του δεν βλάπτει μόνο τον εαυτό του αλλά πλήττει και την «πόλη» – το κοινό συμφέρον.
Κι αυτό γιατί η πρόοδος μιας κοινωνίας είναι προϊόν συλλογικής προσπάθειας κι ανθρώπων που μέσα τους πλεονάζουν τα κοινωνικά συναισθήματα. Αντίθετα, όταν το ενδιαφέρον των πολιτών για την «πόλη» ατονεί τότε εμφανίζονται φαινόμενα κοινωνικής σήψης και κοινωνικής αποδιοργάνωσης. Εξάλλου το ατομικό βαδίζει παράλληλα με το κοινωνικό, αλληλονοηματοδοτούνται και αλληλοτροφοδοτούνται.
Την ιδιώτευση ως συμπεριφορά και στάση ζωής στηλιτεύει και ο Πρωταγόρας με τη θέση του «Ει μέλλει πόλεις είναι, ουδένα δει ιδιωτεύειν». Κι αυτό γιατί η πόλη γέννησε το πρότυπο του ανθρώπου – πολίτη (Homo politicus). Όταν αυτός «ιδιωτεύει» τότε επιτελείται ένας καταστροφικός μετασχηματισμός που επιφέρει δεινά στην πόλη (Homo idiot). Τότε σπάζει ο δεσμός Πόλης και Πολίτη κι επέρχεται μια sui generis αλλοτρίωση σε πολιτικό επίπεδο.
Ο πολίτης στην αρχαία Ελλάδα ένιωθε ολοκληρωμένος μέσα στην πόλη την οποία αντιμετώπιζε ως στοιχείο της ύπαρξής του και όχι κάτι έξω και πάνω από αυτόν. Ο σύγχρονος άνθρωπος αντιμετωπίζει το κράτος – πολιτεία με δυσπιστία που όχι σπάνια μορφοποιείται κι εκδηλώνεται ως μίσος. Ο άνθρωπος, όμως, και ο πολίτης βρίσκονται σε μια αρμονία κι αυτό βιώνεται ως πληρότητα ζωής και ελευθερία. Τα ίδια θετικά συναισθήματα βιώνει και ο άνθρωπος – πολίτης όταν η «πόλη» συνιστά το αναγκαίο πλαίσιο μέσα στο οποίο νιώθει ασφάλεια και αυτοπεποίθηση. Σε αντίθετη περίπτωση η αμοιβαία καχυποψία συντείνει στην αποστασιοποίηση του πολίτη από τα κοινά – πολιτική και στον αυταρχισμό του κράτους.
Οι δύο τύποι πολιτών
Στις μέρες μας συγκρούονται δυο τύπο πολιτών, αυτοί του ενεργού με τον απαθή. Ο πρώτος κρίνει, αξιολογεί, αποδέχεται, αμφισβητεί, προσαρμόζεται, συμμετέχει και αντιστέκεται. Νιώθει και δρα ως υποκείμενο εξελίξεων. Ως άτομο υπερασπίζεται την ατομικότητά του και διεκδικεί το δικαίωμα στην ετερότητα.
Αντίθετα, ο τύπος του απαθούς πολίτη διακρίνεται από τα στοιχεία της παραίτησης και της αδράνειας. Δεν σκέπτεται, δεν αντιδρά. Λειτουργεί ως οπαδός ή υπήκοος και εθίζεται σε μια άκριτη και παθητική συμμόρφωση που όχι σπάνια ταυτίζεται με έναν επικίνδυνο φαταλισμό – μοιρολατρία.
Στα χείλη όλων βρίσκεται η απορία – ερώτηση αν θα μπορέσει σήμερα η πολιτική να επιβιώσει και με ποιον τρόπο. Άλλοι θέτουν ως βασικό πρόταγμα τη συλλογική ευημερία κι άλλοι τη συλλογική ελευθερία.
Σχετικά με αυτό ο Μακιαβέλι σε κάποιο έργο του αφηγείται την ιστορία ενός πλούσιου Ρωμαίου που κατά τη διάρκεια ενός λιμού προσέφερε φαγητό στους φτωχούς. Οι Ρωμαίοι τον εκτέλεσαν διότι θεώρησαν ότι δημιουργούσε οπαδούς προκειμένου να γίνει τύραννος. Προφανώς αυτή η ιστορία υποδηλώνει πως οι Ρωμαίοι πρόκριναν ως προτεραιότητα τη συλλογική ελευθερία παρά τη συλλογική ευημερία.
Η πολιτική τέχνη
Κι αυτό υποδηλώνει το πώς αντιλαμβανόμαστε την πολιτική ως διαδικασία σύμπραξης του ατομικού με το συλλογικό. Συνάμα η ιστορία εγείρει και ερωτήματα για τη σχέση Πολιτικής και Ηθικής. Η αναγκαιότητα ενός πολιτικού ηθικισμού διαφαίνεται στον ορίζοντα στο βαθμό που η πολιτική διαβρώνεται από φαινόμενα λαϊκισμού.
«Πολιτική είναι η τέχνη του αδυνάτου, δηλαδή η τέχνη του να κάνουμε τόσο τους εαυτούς μας όσο και τον κόσμο καλύτερο» (Χάβελ). Για να μην μετατραπεί η πολιτική σε μια διαδικασία κατάκτησης και νομής της εξουσίας από κυνικούς και φιλόδοξους θα πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε τη στάση μας απέναντι στον «ιδιωτικό» και «δημόσιο» χώρο μας. Είναι θέμα συνειδητοποίησης και πνευματικής ή πολιτικής αφύπνισης.
«Είναι αλήθεια πως ο άνθρωπος μόνος του δεν μπορεί να αλλάξει την πορεία του κόσμου. Αν δεν νιώθει, όμως, σε όλη του τη ζωή την άγρια απελπισία που εξεγείρεται εναντίον αυτής της αλήθειας, δεν θα μπορέσει να κάνει ποτέ εκείνο το απειροελάχιστο, ασήμαντο, μάταιο, ατελέσφορο καλό που είναι σε θέση να κάνει» (Μαξ Χορκχάιμερ).