Του Ηλία Γιαννακόπουλου – Φιλόλογου
*Αφιέρωμα στην Παγκόσμια Ημέρα Ανθρώπινης Αλληλεγγύης, 20 Δεκεμβρίου
“Οι άνθρωποι γεγόνασιν αλλήλων ένεκα…” (Μάρκος Αυρήλιος).
Υπάρχουν στιγμές που νιώθεις πολύ όμορφα με τον εαυτό σου. Οι άλλοι στενεύουν την ελευθερία σου και περιορίζουν στο ελάχιστο την αυτονομία-υποκειμενικότητα των σκέψεων και των συναισθημάτων σου. Αυτή η μοναξιά ή για άλλους μοναχικότητα συνιστά τον αναγκαίο όρο για την προσωπική μας ελευθερία και δρα απελευθερωτικά στις εσώτερες δημιουργικές μας δυνάμεις.
Ωστόσο, δεν συμφωνούν όλοι με τις παραπάνω διαπιστώσεις γιατί στην ανθρώπινη μοναξιά ή μοναχικότητα διαβλέπουν μία αντικοινωνικότητα ή έναν υπόρρητο ναρκισσισμό. Εξάλλου οι υπέρμαχοι της κοινωνικής φύσης του ανθρώπου επικαλούνται ένα μεγάλο πλήθος θέσεων και απόψεων κορυφαίων φιλοσόφων και επιστημόνων που εξαίρουν την κοινωνικότητα του ανθρώπινου είδους και όχι μόνον (Αριστοτέλης, Μαρξ…).
Στην παραπάνω διαμάχη θα μπορούσε κάποιος να προβάλει ως υποστηρικτικό υλικό τις διαφορετικές απόψεις του Ζαν Πωλ Σαρτρ και του Ροζέ Γκαρωντύ. Συγκεκριμένα ο Σαρτρ τόνισε πως “Η κόλαση είναι οι άλλοι”. Τη θέση αυτή του υπαρξιστή φιλοσόφου την απέδωσε με άλλον τρόπο ο Γκαρωντύ θέλοντας να τονίσει εμφαντικά το ρόλο και τη χρησιμότητα της παρουσίας των άλλων στη ζωή μας ”Η απουσία των άλλων είναι η κόλαση“.
Σκοπός μου στο παρόν άρθρο μου δεν είναι να συνταχθώ με τη μία ή την άλλη θέση, αλλά να καταγράψω εκείνες τις περιπτώσεις και τα γεγονότα που καταυγάζουν το κενό που υπάρχει από την απουσία ενός ειλικρινούς και αποτελεσματικού ενδιαφέροντος για τον «Άλλο» ή για τους «Άλλους», για τον ανθρώπινο πόνο και το θάνατο συνανθρώπων μας που θυματοποιούνται στο όνομα των πιο ευγενών αξιών και ιδανικών, όπως της Ελευθερίας, της Πατρίδας, της Θρησκείας…
Πόλεμοι, γενοκτονίες και εθνοκαθάρσεις αποτελούν μία σκληρή πραγματικότητα που τείνει να λάβει τη μορφή μιας επονείδιστης κανονικότητας. Στρατιώτες και άμαχοι θυσιάζονται στο βωμό κάποιων σκοπιμοτήτων χωρίς να μπορούν η διεθνής κοινότητα και οι διεθνείς οργανισμοί να αποτρέψουν το “μεγάλο κακό”. Οι υλικές καταστροφές, οι θάνατοι αθώων ανθρώπων, ο βίαιος εκπατρισμός χιλιάδων ανθρώπων, η αποθέωση της Ηθικής και του δίκαιου του ισχυρότερου συνυφαίνουν το θλιβερό σκηνικό των ημερών μας.
Η γειτονιά μας φλέγεται και ματώνει και μάς υπενθυμίζει πως τίποτα δεν είναι τόσο μακριά και τόσο απίθανο ή αδύνατο να συμβεί και σ’ εμάς. Ο Ουκρανικός Πόλεμος (διάγει το 2ο χρόνο), ο εκπατρισμός των Αρμενίων από το Ναγκόρνο Καραμπάχ και τα θλιβερά γεγονότα στον πόλεμο του Ισραήλ αποτελούν ανοιχτές πληγές για την περιοχή και την παγκόσμια ειρήνη.
Απέναντι σε αυτό το σκηνικό της γειτονιάς μας κανείς δεν μπορεί να νιώσει ασφαλής και ευτυχισμένος. Κανείς δεν μπορεί να νιώσει “άνθρωπος” με την ευρύτερη και στενότερη έννοια του όρου, αφού οι συνάνθρωποί μας δίπλα κινδυνεύουν ή χρησιμοποιούνται ως εργαλεία σκοτεινών σκοπιμοτήτων που προσβάλλουν την Ηθική του πολιτισμού μας και εκθέτουν την ανθρωπιά μας.
Βέβαια θα μπορούσε κάποιος να αναρωτηθεί τι μπορεί να κάνει ο παροιμιώδης μέσος άνθρωπος, «ο Aνθρωπάκος» του Ράϊχ, που χρόνια τώρα τρέφει και θαυμάζει τα όρνια και όχι τον αετό με τους αναγκαίους συμβολισμούς του στο έργο του «Άκου Ανθρωπάκο».
“Δε θέλεις να γίνεις αετός, Ανθρωπάκο και γι’ αυτό κατασπαράζεσαι από τα όρνια. Φοβάσαι τους αετούς, γι’ αυτό ζεις σε κοπάδια και κατακουράζεσαι κοπαδιαστά… Τα όρνια έγιναν οι Ηγέτες σου ενάντια στους αετούς, τους αετούς που ήθελαν να σε οδηγήσουν σε μακρινές, καλύτερες χώρες… Τα όρνια σε δίδαξαν να βροντοφωνάζεις, «Ζήτω το Μεγάλο Όρνιο».
Τι είναι αυτό που θα έπρεπε να κάνουμε και το παραλείψαμε στο όνομα πως “αυτοί οι πόλεμοι και οι θάνατοι των συνανθρώπων μας δεν μάς αφορούν αφού γίνονται σε άλλες χώρες”;
Πολλά μπορούσαμε να κάνουμε και ακόμη περισσότερα μπορούσαμε να είχαμε αποφύγει. Όχι μόνον ως Έλληνες πολίτες, αλλά και ως ανθρωπότητα, αφού το τοπικό πλέον έγινε παγκόσμιο. Είναι ακατανόητη η αδιαφορία μας, η απουσία κάποιας ηχηρής μας αντίδρασης και το έσχατο σύμπτωμα της αλλοτρίωσής μας. Ξεχάσαμε τα αυτονόητα της ζωής μας, όπως το:
“Οι άνθρωποι γεγόνασιν αλλήλων ένεκα…”
Να, όμως, που φαίνεται πως στη διαμάχη περί μοναχικότητας ή κοινωνικότητας φαίνεται να κερδίζει έδαφος και επιχειρήματα η κοινωνικότητα του ανθρώπου με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τις υποχρεώσεις και την ηθική μας. Κι αυτό γιατί κανείς δεν μπορεί να νιώσει ασφαλής και ολοκληρωμένος έξω από την ανθρώπινη κοινότητα (τοπική, εθνική, οικουμενική…). Η κοινότητα σε κοινωνικοποιεί, σε ηθικοποιεί και σε εξανθρωπίζει.
Υπάρχουμε, λοιπόν, «Ένεκεν των άλλων» και «δια των άλλων». Κανείς δεν μπορεί και δεν πρέπει να νιώθει άνθρωπος στο βαθμό που δεν αναγνωρίζεται από τους άλλους (ανθρώπους) τέτοιος (άνθρωπος). Οι άλλοι επιβεβαιώνουν αυτό που είμαστε και όχι εμείς. Κι αυτό γιατί «ο καθένας κρίνεται από τη γνώμη που έχουν οι άλλοι γι αυτόν και όχι ο ίδιος για τον εαυτό του» (Μαρξ).
Εξάλλου η έννοια «άνθρωπος» επιδέχεται πολλές ερμηνείες και είναι δύσκολο να απομονώσουμε εκείνο το στοιχείο που συνιστά και το απόλυτο κριτήριο-προσδιοριστικό παράγοντα της ανθρώπινης ιδιότητάς μας. Γι αυτό έχουμε ανάγκη την αναγνώριση και επιβεβαίωση-επικύρωση από τους άλλους του «τι είμαστε» ή «τι νομίζουμε ή θα θέλαμε να είμαστε».
“Unus Christianus – Nullus Christianus”
To λατινικό ρητό αποκαθιστά την αλήθεια και αποκαλύπτει την πλάνη όλων εκείνων που τείνουν να αυτοχαρακτηρίζονται και να αυτοπροσδιορίζονται χωρίς την συγκατάθεση των άλλων, της ανθρώπινης κοινότητας. Όπως η χριστιανική ύπαρξη προϋποθέτει τη συνάφεια με τους άλλους χριστιανούς, τη συμμετοχή στην χριστιανική κοινότητα, έτσι και ο άνθρωπος λογίζεται ως άνθρωπος μόνον στο βαθμό που συμπάσχει με τον πάσχοντα συνάνθρωπό το.
Όπως, λοιπόν, «ένας Χριστιανός, κανένας χριστιανός», έτσι και ένας άνθρωπος που δεν νιώθει αλληλέγγυος στο συνάνθρωπό του δεν μπορεί να λογίζεται ως άνθρωπος με τη ριζική έννοια του όρου. Αυτό συνιστά και τον «καταστατικό χάρτη» της ανθρωπιάς μας.
Κι ενώ όλοι αναζητούμε τον τρόπο να αυτοπροσδιοριστούμε ως άνθρωποι σε έναν κόσμο που αποδομεί τις βασικές ανθρώπινες σταθερές μας, κάποιες παλιές αλλά τόσο σύγχρονες ιδέες περί ελευθερίας και ανθρωπιάς (από παλιές αναγνώσεις βιβλίων των φοιτητικών μου χρόνων) με επισκέπτονται με έναν τρόπο εμμονικό, ως εάν να θέλουν να ποτίσουν μεγαλώσουν τις ενοχές μου.
Ενοχές που βασανίζουν κάθε άνθρωπο που νοιάζεται γι αυτά που συμβαίνουν στη γειτονιά μας σε μια στιγμή που τα χριστουγεννιάτικα δέντρα φωταγωγούνται και οι άνθρωποι ετοιμάζονται για τη μεγάλη γιορτή των Χριστουγέννων, τη γιορτή του «Και επί γης Ειρήνη εν ανθρώποις ευδοκία».
Οποία υποκρισία, οποία Ύβρις και οποία πλάνη. Πώς μπορείς να νιώσεις ως άνθρωπος ευτυχής και ελεύθερος όταν πλήθος συνανθρώπων σου, πένητες, ανέστιοι, «πεινώντες και διψώντες» ή κυνηγημένοι αναζητούν μία φωλιά ασφάλειας για να ελπίζουν πως και αύριο θα είναι ζωντανοί;
Ο θεωρητικός του αναρχισμού, Μπακούνιν είχε γράψει παλιά, πολύ παλιά σχετικά με τις προϋποθέσεις της ανθρώπινης ελευθερίας:
“Είμαι πραγματικά ελεύθερος, όταν τα’ ανθρώπινα όντα που με περιβάλλουν, άνδρες και γυναίκες, είναι εξίσου ελεύθερα. Η ελευθερία του άλλου είναι η προϋπόθεση και η επιβεβαίωση της δικής μου ελευθερίας. Γίνομαι πραγματικά ελεύθερος μέσω της ελευθερίας των άλλων με τέτοιο τρόπο, ώστε όσο περισσότεροι είναι οι ελεύθεροι άνθρωποι που με περιβάλλουν, τόσο βαθύτερη και ευρύτερη γίνεται η ελευθερία μου”.
Αν στη θέση της έννοιας «Ελευθερία» τοποθετήσουμε κάποια άλλη έννοια σχετική με την έννοια της ανθρωπιάς ή της ανθρώπινης ιδιότητας, τότε εύκολα μπορούμε να κατακτήσουμε την αυτογνωσία μας, αλλά και εκείνο το στοιχείο που ίσως θα μάς απαλλάξει από τις ενοχές μας.
Κι αυτό γιατί η έννοια και η ιδιότητα του ανθρώπου δεν κληρονομείται, ούτε μάς δίνεται ως γονιδιακή προίκα, αλλά καταχτιέται καθημερινά με πράξεις και ενέργειες που απαλύνουν τον πόνο των συνανθρώπων μας, όπου κι αν αυτοί βρίσκονται.
Μπορεί ο Φουκουγιάμα να πρόβλεψε το τέλος της Ιστορίας και ίσως κάποιων άλλων στοιχείων του ανθρώπινου πολιτισμού. Μπορεί να προσδοκούσε πως η δημοκρατία και ο πλανήτης γενικότερα θα γνώριζαν νέες και ελπιδοφόρες ευκαιρίες. Μπορεί να μίλησε για τον «Τελευταίο άνθρωπο», αλλά η ζωή και τα γεγονότα στον πλανήτη είχαν άλλα σχέδια και η πρόοδος δεν ήταν δεδομένη.
Φαίνεται πως ο καθηγητής του Σάμουελ Χάντινγκτον πρόβλεψε καλύτερα, αφού με το βιβλίο του «Η σύγκρουση των πολιτισμών» επιβεβαιώθηκαν πλήρως οι φοβίες του.
Μπορεί ο κόσμος μας να φαίνεται ενωμένος, σύμφωνα κα με το όραμα του Ζούκερμπεργκ, αλλά οι τελευταίες συγκρούσεις μάλλον δικαιώνουν τον Χάντινγκτον περί «Σύγκρουσης Πολιτισμών». Ο πόλεμος στο Ισραήλ και η καταστροφή της Γάζας αναβιώνουν την παραδοσιακή σύγκρουση του «Δυτικού κόσμου-Πολιτισμού» με τον «Ισλαμικό κόσμο-Πολιτισμό».
Ο ισραηλινής καταγωγής και συγγραφέας Yuval Noah Harari με το βιβλίο του «21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα» φαίνεται να διαψεύδει το “τέλος της ιστορίας” (οπισθόφυλλο) και να διακηρύσσει ωμά πως:
“Η ανθρωπότητα ήταν πάντα χωρισμένη σε διαφορετικούς πολιτισμούς, που τα μέλη τους έβλεπαν τον κόσμο με τρόπους ασυμφιλίωτους. Αυτές οι ασυμβίβαστες κοσμοθεωρήσεις κάνουν αναπόφευκτες τις συγκρούσεις ανάμεσα στους πολιτισμούς. Όπως ακριβώς στη φύση τα διαφορετικά είδη παλεύουν για επιβίωση σύμφωνα με τους ανελέητους νόμους της φυσικής επιλογής, έτσι και σε όλη την ιστορία οι πολιτισμοί συγκρούονται επανειλημμένα και επιβιώνουν μόνο οι ισχυρότεροι. Όσοι παραβλέπουν το δυσάρεστο αυτό γεγονός-είτε πρόκειται για φιλελεύθερους πολιτικούς είτε για ονειροπαρμένους προγραμματιστές-το κάνουν με δική τους ευθύνη”.
Δική μας ελπίδα και ευχή είναι να διαψευστεί ο Χαράρι για να μη ζήσει η ανθρωπότητα την τρέλα ενός Τρίτου Παγκοσμίου Πολέμου.